بودن و آرامش داشتن است. » (معین، 1371).
نظر عمید چنین است :
«بی تاب شدن و بی آرامی و ناشکیبایی و اضطراب، آسایش و آسودگی از کار و شغل، فراغت است. » (عمید، 1371).
در فرهنگ جامع فارسی – انگلیسی حییم، فراغت را Leisure , rest , quiet , freadom معرفی کرده است (حییم، 1373).
کمیته بررسی گذران اوقات فراغت چنین عنوان می‌کند که فراغت جنبه غیر انتفاعی دارد و بر خلاف شغل، هدفش کسب درآمد نیست و مانند وظایف خانوادگی نیست که هدف سودمندانه ای داشته باشد و بر خلاف وظایف سیاسی و یا روحانی، هدف ایدئولوژیک و تبلیغاتی ندارد. یعنی فراغت به دنبال اهداف سودمندانه، تجاری یا ایدئولوژیک نیست و اگر باشد فراغت نامیده نمی شود. یکی از ویژگیهای اساسی فراغت، احساس رضایت ناشی از آن می‌باشد. پس اگر رضایت خاطر فراهم نشود، مفهوم خود را از دست می‌دهد (کمیته بررسی اوقات فراغت، 1351)
فراغت، عبارت است از مجموعه ای از اشتغالات که فرد به میل خود برای استراحت یا تفریح و یا به منظور توسعه آگاهیها و یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه بعد از رهایی از الزامات شغلی، خانواده، مذهبی و اجتماعی، به آن می‌پردازد (نمازی زاده، 1364).
گذران اوقات فراغت، مجموعه فعالیتهایی را در بر می‌گیرد که شخص به میل خود خواه برای استراحت، خواه برای تفریح و خواه برای گسترش اطلاعات، آموزش شخصی، یا مشارکت آزاد اجتماعی و یا کاربرد توانش در خلاقیت، در زمانی فارغ از تعهدات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به عهده می‌گیرد (ساروخانی، 1370).
فراغت، فرصتی است که پس از اتمام مشغله به دست می‌آید و فرصت، مجال و آسودگی، مترادف آن هستند که به زبان انگلیسی «Leisure» و به زبان فرانسوی «Loisir» گفته می‌شود، که این واژه‌ها را در فارسی، فراغت ترجمه کرده اند و اغلب مترادف کلمه فراغت، تفریح به کار برده اند که به معنی به دست آوردن خوشی و انبساط خاطر می‌باشد (مشیری، 1369).
اوقات فراغت، عبارت است از اوقاتی که خارج از کار و مشغله روزانه بوده و انسان از انجام فعالیتهای اجتماعی، مذهبی و تغذیه ای فارغ است و هر فعالیتی را به دلخواه خود انجام می‌دهد (صباغ، 1382).
2-9-3: اوقات فراغت از دیدگاه اسلام
حضرت علی (ع) در اهمیت اوقات فراغت می‌فرمایند :«اوقات السرور خلسه» «مواقع شادمانی و سرور، فرصت است. » (برازش، 1361).
امام رضا (ع) نیز چنین فرموده اند :«سعی کنید وقتهای روزتان، چهار ساعت باشد. ساعتی برای خلوت با خدا و ساعتی برای تأمین معاش خانواده و ساعتی برای مصاحبت با برادران مورد اعتماد و افرادی که شما را نسبت به عیبهایتان آگاه می‌سازند و در باطن خلوص و صفا دارند و ساعتی را برای تفریحات و لذایذ خود قرار داده و از نشاط ساعت تفریح، نیروی انجام وظایف ساعات دیگر را تأمین نمایید (فلسفی، 1363).
امام رضا (ع) در مورد اوقات فراغت می‌فرمایند که برای کامیابی خویش و بر آوردن تمایلات خود از لذایذ دنیوی، به طرق مشروع استفاده نمایید، تا اینکه به مردانگی و شرافتتان آسیب نرسد و دچار تندروی و اسراف نگردید (همان منبع ).
در قرآن کریم، سوره مبارکه انشراح، آیه 7 و 8 این چنین آمده است :«هیچوقت فارغ و بیکار ننشین، وقت خود را ضایع مساز، وقت غنیمت است. تا وقت و فرصت باقی است، آن را تلف ننموده و تکامل در تو وجود نداشته باشد. همینکه از کار فارغ شدی، به کار دیگر مشغول شو و در کارها میل و رغبت و توکل به خدای تعالی داشته باشد.» (سوره مبارکه الانشراح، آیه 7 و 8).
پیامبر اکرم (ص) نیز چگونگی سپری کردن اوقات فراغت را با فرموده‌های خود چنین جهت می‌دهند :«مومن نیرومند، بهتر و محبوبتر از مومن ناتوان است. » (کریمی، 1364).
حضرت علی (ع) در مورد فراغت به اباذر می‌فرمایند :«ای اباذر، پندهای مرا نگهداری کن تا در دو جهان سعادتمند گردی. ای اباذر بسیاری از مردم در مورد دو نعمت مغبون هستند و از آن قدر دانی نمی کنند. آن دو، تندرستی و فراغت است. »
(قراخانلو، 1367).
2-9-4: اوقات فراغت از نظر فیلسوفان و جامعه شناسان روسی
از نظر ارسطو، فراغت واقعیتی است که فرد برای اهداف خود فراهم می‌آورد. علاوه بر این، فراغت در مقابل کار قرار می‌گیرد و شامل فعالیتهایی در زمینه هنر و بحثهای فلسفی است (فصلنامه علمی، فرهنگی، ورزشی، 1373).
جان دیویی می‌گوید که تمایل به تفریح، مخالف اخلاق نیست، بلکه یکی از استوارترین پایه‌های اخلاق و رفتار مطلوب می‌باشد. متأسفانه تفریح و نشاط با هیجان‌های مخصوص، تحریکهای شدید و بر افروختن آتش اشتها برای لذتهای فوری، بدون کمترین توجه به عواقب وخیم آن مشتبه شده است و اینها نشانه اضمحلال می‌باشد و فعالیتی که از تحریک عادی، و معمولی محروم شود، پس مجرای نامطلوبی برای خود پیدا می‌کند (فلسفی، 1363).
جامعه شناسان روسی از دو نوع زمان بحث می‌کنند. یکی زمان کار و دیگری زمان خارج از کار روزانه. اولی شامل کار امور خانه، خرید کردن و پرستاری از کودک و خواب و خوراک و استحمام می‌باشد و دومی، شامل مطالعه، قرائت، فعالیتهای اجتماعی، استراحت، ورزش و تماشای برنامه‌های مختلف می‌شود (فصلنامه علمی، فرهنگی و ورزشی، 1373).
سابقه علمی پیشینه تحقیق در ایران و خارج از کشور :
در این بخش ابتدا پیشینه تحقیق در زمینه مدیریت زمان در اوقات فراغت را در خارج کشور بیان می‌کنیم و سپس پیشینه تحقیق در مورد مدیریت زمان در اوقات فراغت در ایران را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
الف – پیشینه تحقیق در زمینه مدیریت زمان در اوقات فراغت در خارج از کشور :
در آمریکا بین سالهای 1890-1959 در مدت 69 سال تحقیقی صورت گرفته که نشان داده در سال 1890 متوسط کار مردم بالغ بر 100 ساعت در هفته، در سال 1959 نزدیک به 60 ساعت بوده است ؛ یعنی به مرور که ساعتهای کاری کمتر شده و به تبع آن اوقات فراغت بیشتر شده، تبهکاریها بیشتر شده و ریشه بسیاری از تبهکاریها، در عدم استفاده صحیح زمانی از اوقات فراغت بوده است (اعظمی، 1373).
ین253(1995)، در تحقیقی پیرامون نقش اوقات فراغت در بین دانشجویان دانشگاههای تایوان به دیدگاههای دانشجویان در مورد اوقات فراغت و شرکت آنان در این اوقات پرداخته است. نتایج حاصله نشان داد که دانشجویان نقش فراغت را در زندگی مهم ارزیابی نموده اند و اعتقاد دارند که در کاهش فشارهای روانی و کسب آرامش تأثیر دارد.
بری تون و تسر254 (1991)، در پژوهشی به دنبال بررسی رابطه مهارت مدیریت زمان دانشجویان با موفقیت تحصیلی آنان بودند. آنها در سال 1983 به نود نفر از دانشجویان پرسشنامه مهارت زمان را ارائه کردند و چهار سال بعد موفقیت تحصیلی آنان را با نمره پرسشنامه مزبور مقایسه کردند و دریافتند که این دو متغیر با یکدیگر رابطه داشته و نمره مهارت مدیریت زمان دانشجویان از بین سایر متغیرها، بهترین پیش بینی کننده موفقیت تحصیلی آنها بوده است.
ترومن و‌هارتلی255(1996)، به دنبال بررسی و مقایسه مهارت مدیریت زمان در بین دانشجویان سال اول دانشگاه بودند. گروه مورد تحقیق از نظر سن به سه گروه تقسیم شدند، زیر 21 سال (172 نفر)، بین 21 تا 25 سال (50 نفر ) و بالای 25 سال شامل 71 نفر بودند. یافته‌ها نشان داد که دانشجویان دختر و دانشجویان مسن تر دارای مهارت مدیریت زمان بالاتری بودند. در پژوهشی مکان و هُف256(1990)، به دنبال بررسی رابطه بین مهارت مدیریت زمان و عملکرد آموزشی و استرس دانشجویان دانشگاه بودند، نتایج تحقیق نشان داد که مهارت مدیریت زمان به عنوان یک مهارت چند بعدی، ارتباط بالایی با عملکرد تحصیلی و میزان استرس دانشجویان دارد. در راستای بررسی پیشینه تحقیقاتی مربوط به سلامت عمومی، می‌توان به پژوهشهای انجام شده مک فرسون257(1999)در خصوص هدف گذاری در عرصه‌های بالینی، در بازپروری مولفه‌های بهداشت روان شفرد258(1995) در خصوص نقش آموزش توجه به خود در بهبود نشانه‌های بدنی، ناشی از ناتوانی‌ها اشاره نمود. این پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که با هدف گذاری در فرآیند درمان و پیگیری اهداف تعیین شده توسط خود، بهبودی سریعتر حاصل می‌شود. پس درمانجو باید خودش فعال باشد و هدف گذاری نماید.
علاوه بر این، مطالعه پیکین259و مک کاری260 (1998) در خصوص نقش ابراز وجود در مواجهه بهینه با موقعیتهای خطر ساز و اضطرابی، نشان می‌دهد که آموزش راهبردی ابراز وجود در کنترل موقعیتهای خطر ساز و اضطرابی، نقش موثری دارد و افراد بهره‌مند از این آموزه‌ها، به گونه ای موثر با کنترل نشانه‌های اضطرابی، موقعیتهای خطر ساز را مدیریت می‌کنند. وست261و لفوور262(1981) ارتباط و همبستگی میان ابراز وجود، عزت نفس و اضطراب بین فردی را مورد مطالعه قرار دادند. تحقیق که در مورد 36 فرد 19 تا 35 سال انجام شد، نتایج مثبت و معنی داری را میان ابراز وجود و سطح عزت نفس و اضطراب بین فردی نشان داد.
استیک 263،دویل264و پنل265(1983) تحقیقی درباره اثرات آموزش ابراز وجود بر عملکرد عزت نفس دختران نوجوان انجام دادند. نتایج نشان داد که تفاوت معنی داری در آموزش ابراز وجود و نمرات عزت نفس آزمودنیها به وجود آمده است. بنابر تحقیقات انجام شده در زمینه مذکور، پژوهشگر در این تحقیق از مهارتهای ابراز وجود، به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های مدیریت زمان در اوقات فراغت استفاده کرده است.
هارولد،آر، استرانگ266(1981) در پژوهشی به توصیف مقیاس اضطراب مدیریت زمان می‌پردازد. این مقیاس برای سنجش میزان اضطراب ناشی از زمان در بین دانشجویان به کار می‌رفت. گروه نمونه شامل 490 نفر بودند. بین زمان مدیریت شده پاسخ دهندگان و احساس اضطراب ناشی از زمان، رابطه وجود داشت و نتایج نشان داد که این رابطه به طور معنی داری در زنان قوی تر از مردان است.
اوکانر و کلارک267(1990) در پژوهشی به دنبال مشخص کردن عوامل ایجاد کننده استرس بودند. نتیجه تحقیق نشان داد که عامل زمان، یکی از عوامل ایجاد کننده استرس می‌باشد.
ب- پیشنه تحقیق در مورد مدیریت زمان در اوقات فراغت در ایران :
در پژوهشی در مورد بررسی نحوه گذران اوقات فراغت دانش آموزان پسر کلاسهای دوم و سوم متوسطه شهر کرمانشاه، 13 درصد از دانش آموزان، اوقات فراغت خویش را با قدم زدن در پارک و گردش در کوچه و خیابان سپری کردند. نتیجه اینکه آنها برای گذراندن اوقات فراغت خویش، برنامه ریزی زمانی خاص نداشتند و بیش از نیمی از اولیا دانش آموزان، هیچگونه دخالت و نظارتی در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت فرزندان خود نداشته اند (رستمی، 1372).
پژوهش دیگر در مورد «نیاز سنجی اوقات فراغت دانش آموزان دوره متوسطه شهر اراک» توسط احمدی (1375) و با استفاده از روش توصیفی و با به کارگیری پرسشنامه روی 414 نفر صورت گرفت. نتایج نشان داد در بین انواع فعالیتهای گذران اوقات فراغت، بیش از همه به ترتیب فعالیتهای ورزشی، تفریحی و استفاده از وسایل سمعی و بصری مورد علاقه جوانان بوده است. در بین فعالیتهای ورزشی در بین پسران، فوتبال و در بین دختران والیبال بیش از همه مورد پسند بوده است. تماشای تلویزیون در بین وسایل سمعی و بصری ؛ بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است. در میان فعالیتها و برنامه‌های فرهنگی، زیارت اماکن متبرکه
بیشترین علاقه دخترها و پسرها را به خود اختصاص داده است. بین علایق دختران و پسران در خصوص فعالیتها و برنامه‌های مورد پسند برای اوقات فراغت در تمام زمینه‌ها جز مطالعه منابع اطلاعاتی و استفاده و حضور برنامه‌های فرهنگی و مذهبی، تفاوت معناداری وجود داشته است. بین وضعیت گذران اوقات فراغت و وضعیت مورد پسند دانش آموزان برای گذران اوقات فراغت در تمام زمینه‌ها، به جز مطالعه منابع مطالعاتی، تفاوت معنی داری مشاهده شد (احمدی، 1375).
رواسی پور، میر‌هاشمی، رضوان (1353) تحقیقی تحت عنوان بررسی نحوه گذران اوقات فراغت دانشجویان مقیم کوی دانشکده علوم اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران انجام دادند و نتیجه گرفتند که جوانان شهرستانی از زمانی که از خبر قبولی خود در دانشگاه اطلاع می‌یابند، تصویری غیر واقعی از محیط تهران و دانشگاه برای خود ترسیم می‌نمایند. ظواهر جالب و دلفریب تهران، دانشجویان را در ابتدا به خود مشغول می‌دارد، اما خیلی زود تازگی خود را از دست می‌دهد و نقطه آغاز مشکل نحوه گذران اوقات فراغت شروع می‌شود. قدم زدن در خیابان و دیدن مغازه‌ها به دلیل نبود برنامه ریزی صحیح زمانی در اوقات فراغت در ابتدا بسیار صورت می‌گیرد. تفاوت نحوه گذران اوقات فراغت پسران و دختران به علت عدم وجود مکان مناسب برای گذران اوقات فراغت دختران می‌باشد.
محسنی (1352) پژوهشی تحت عنوان «تحقیق پیرامون اوقات فراغت در میان دانشجویان تهران » انجام داد و نتیجه گرفت که دانشجویان تهران به دلیل عدم وجود آموزش جدی، اوقات فراغت خود را به خوبی سپری نمی کنند.
تحقیق دیگری در سال 1352 توسط پورطایی تحت عنوان «چگونگی گذران اوقات فراغت نزد نوجوانان و جوانان شهر مشهد» انجام شده است. در این تحقیق از مصاحبه و توزیع پرسشنامه بین خانواده‌های کم فرزند و یا خانواده‌های بدون فرزند در بلوک‌های مسکونی شهر استفاده شده است. در مجموع از 200 خانواده، جوانان در گروه سنی 14 تا 24 سال مصاحبه به عمل آمده و نتایج حاصله نشان داد که بین نمونه مورد نظر شناخت صحیحی نسبت به اوقات فراغت و چگونگی گذران آن دیده نمی‌شود. جامعه مورد نظر عموماً فراغت را به معنی تفریح، استراحت و بیکاری تلقی می‌کردند. این اوقات بدون برنامه ریزی منطقی و زمانی سپری می‌گردد. این اوقات در جهت منفی سپری شده و لذا باعث سرگردانی و بلاتکلیفی جوانان می‌شود.
تحقیق دیگری توسط مقبلی در سال 1353 تحت عنوان «نحوه گذران اوقات فراغت دانش آموزان دبیرستان سیکل دوم شهرستان نهاوند» انجام شده است. نتایج حاصله نشان دادند که با توجه به این نکته که زمان فراغت، زمان استراحت صرف نیست و در واقع زمان پرورش و تکامل شخصیت، زمان خلق و ابداع، زمان ابتکار و نوآوری می‌باشد، در شهرستان نهاوند این موارد در گروه مورد نظر (نمونه) دیده نمی شود. با توجه به کمبود امکانات در جهت جذب جوانان به فعالیتهای زمان فراغت مثل مطالعه، سینما و فعالیتهای ورزشی مشاهده می‌شود که بیشترین اوقات فراغت جوانان بدون برنامه آموزشی و زمانی هدر می‌رود. به طور کلی از انواع کاربردهای اوقات فراغت، فقط استراحت و بعضی تفریحات شایع است و رشد و شکوفایی شخصیت و استعدادهای جوانان را به کار نیانداخته است.
تحقیقی توسط پور عبدالرحمن در سال 1372 تحت عنوان «بررسی جایگاه تربیت بدنی و ورزشی در گذران اوقات فراغت دانشجویان پسر دانشگاههای تهران
