شاخصهای بهره وری کدامند و چه ویژگیهایی دارند؟
به طور کلی، شاخصهای بهره وری به ۲دسته شاخص های بهره وری جزیی و شاخص های بهره وری کل عوامل تولید تقسیم می شوند. در شاخص های بهره وری جزیی ارتباط ستاده با یک نهاده مورد توجه است، در حالی که در شاخص های بهره وری کل عوامل تولید، ارتباط ستاده با کل نهاده ها مورد بررسی قرار می گیرد.
1 – شاخص های جزیی بهره وری عوامل تولید
این شاخص ها از تقسیم ارزش افزوده بر یک مقدار نهاده معین به دست می آید و به منظور خارج ساختن تورم لازم است ارزش افزوده به قیمت ثابت سال پایه مورد استفاده قرار گیرد. شاخص های بهره وری جزیی به طور عمده به شرح زیر هستند. (Kyriazis, 2003)
الف) شاخص بهره وری نیروی کار
برای اندازه گیری بهره وری نیروی کار در سطح یک بخش از اقتصاد، می توان از نسبت ارزش افزوده به تعداد شاغلان استفاده کرد. در صورتی که علاوه بر اطلاع از تعداد شاغلان، اطلاعات در مورد ساعات کار انجام شده یا ساعات کار پرداخت شده نیز باید موجود باشد، می توان در مخرج کسر شاخص به جای تعداد شاغلان از هر یک از اطلاعات مذکور به عنوان مثال نفر- ساعت کار مصرف شده استفاده کرد و در نتیجه بهره وری نیروی کار با دقت بیشتری به دست می آید.
تغییرات بهره وری نیروی کار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح کیفی نیروی کار به واسطه آموزش، کسب تجربه و تخصص در کار، تغییر شرایط کار، مهارت در مدیریت و… است. شناسایی علت یا علل تغییر بهره وری نیروی کار از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا از این طریق می توان روند تغییر بهره وری نیروی کار را در جهت دلخواه تغییر داد. (Sahay, 2004)
ب) شاخص بهره وری سرمایه
برای اندازه گیری بهره وری سرمایه در یک بخش از اقتصاد، از نسبت ارزش افزوده به موجودی سرمایه در آن بخش استفاده می شود. معمولاً در محاسبه این شاخص ابتدا ارزش افزوده و ارزش موجودی سرمایه
71
ثابت، از قیمت های جاری به قیمت های ثابت سال پایه تبدیل و سپس از تقسیم ارزش افزوده بر موجودی سرمایه، بهره وری سرمایه به قیمت ثابت حاصل می شود. مشکل عمده ای که بعضی از کشورهای در حال توسعه در این خصوص دارند، فقدان آمار مربوط به موجودی سرمایه است و معمولاً مؤسسات تحقیقاتی از طریق تعریف های خاص و به کارگیری مدل های مختلف آن را محاسبه می کنند. روشی که سازمان های منطقه ای و بین المللی توصیه می کنند روش 1 PIM است. با استفاده از این روش می توان ارزش موجودی سرمایه ثابت را محاسبه و سپس با استفاده از آن شاخص های بهره وری سرمایه را محاسبه کرد. موجودی سرمایه در مفهوم عام آن شامل مجموع سرمایه گذاری های انجام شده در یک دوره منهای استهلاک سرمایه گذاری های انجام شده در آن دوره است. روش PIM برای محاسبه موجودی سرمایه روش پیشنهادی سازمان ملل متحد است. این روش ویژه کشورهایی است که به طور نسبی دارای امکانات آماری بهتر و پیشرفته تر هستند. روش مزبور بر این اصل استوار است که استهلاک یک کالای سرمایه ای مشخص باید به گونه ای محاسبه شود که جمع ارزش حال استهلاک سالیانه برای سال های عمر مفید کالاهای سرمایه ای برابر با ارزش خرید کالاهای سرمایه ای باشد. برای اعمال روش PIM باید ابتدا تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در یک دوره نسبتاً طولانی را بر حسب انواع کالاهای سرمایه ای تفکیک کرد. بدیهی است هر قدر تفکیک کالاهای سرمایه ای تفصیلی تر و برآورد عمر مفید کالاها واقع بینانه تر باشد، برآورد استهلاک دقیق تر خواهد بود. تغییرات بهره وری سرمایه می تواند به دلایل مختلفی نظیر: پیشرفت فنی، تغییر میزان اشتغال نیروی کار و همچنین پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین آلات جدید و با کارایی بالاتر و… صورت گیرد. (Kurosawa, 2005)
2-شاخص بهره وری کل عوامل (Total Factor Productivity)
شاخص بهره وری کل عوامل (نیروی کار و سرمایه به صورت توأم) به مفهوم نسبت ستاده به داده ها است و درواقع بیانگر متوسط تولید به ازای هر واحد از کل منابع تولیداست. شاخص مزبور بیانگر برآیند تحولات بهره وری نیروی کار و سرمایه است. رشد تولید ناخالص داخلی در سطح ملی و یا ارزش افزوده در هریک از بخشهای اقتصادی از طریق دومنبع انجام می گیرد:
– افزایش نهاده ها (نیروی کار و سرمایه)
– بهبود ساختارها (ماشین آلات و تجهیزات، بهبود کیفیت نیروی کار و مدیریت و…)
1.Personal Information Manager
72
هم چنین می توان شاخصهای بهره‌وری را به گروه شاخصهای کارایی و شاخصهای اثربخشی طبقه‌بندی کرد.
شاخصهای بهره‌وری که در واقع شاخصهای کارایی هستند، نسبت‌هایی می‌باشند که صورت آنها یک ستانده، مخرج آنها یک نهاده و روند افزایشی آنها نشان از بهبود وضعیت دارد.شاخصهای بهره‌وری نیز به دو دسته شاخصهای عمومی و شاخصهای اختصاصی به‌شرح زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
الف) شاخصهای بهره‌وری عمومی
این شاخص‌ها عموماً با الهام از مفاهیم اقتصاد کلان تعریف می‌شوند که از جمله می‌توان شاخص بهره‌وری نیروی کار، بهره‌وری سرمایه، بهره‌وری کل عوامل، بهره‌وری انرژی و…. را نام برد..
ویژگی این شاخص به‌گونه‌ای است که با محاسبه آنها می‌توان بررسی تطبیقی در واحد اقتصادی، طبقه، گروه فعالیت، بخش و قسمت اقتصادی را انجام داد. در اکثر شاخصهای عمومی فوق‌الذکرصورت کسر ارزش افزوده یا ستانده و مخرج آن یک یا مجموع چند نهاده می‌باشد.
ب ) شاخصهای بهره وری اختصاصی
در هر یک از رشته فعالیت‌های اقتصادی علاوه بر شاخصهای بهره‌وری عمومی، شاخصهای بهره‌وری اختصاصی نیز قابل تعریف می‌باشد.از جمله این شاخص ها می توان به رشد سالانه بهره وری نیروی کار یا رشد سالانه بهره وری سرمایه اشاره کرد. این شاخص‌ها عموماً در راستای هدفی که در هر فعالیت موردنظر باشد تعریف می‌شوند. (Mc Kee, 2003)
چه مشکلاتی در ارتباط با بهره وری وجود دارد؟ بسیاری از عوامل که برای بهره وری نامطلوب شناخته شده است (ماشین آلات کهنه، طراحی نامناسب شغل، اموزش غیر اثر بخش یا نا کافی کارکنان، افزایش غیر منتظره حجم کار) خارج از کنترل واحد تولید یک سازمان هستند. این فرض مطرح است که بزرگترین مشکلات موجود در راه افزایش بهره وری ناتوانی کارکنان و انگیخته نشدن آنان برای کار اثر بخش است. بعضی دیگر از صاحبنظران معتقدند که مواد اولیه ناقص، طراحی ناقص تولید، اشتباهات مدیریت بیشترین سهم را در کاهش بهره وری سازمان دارند . Hder, 2003))