وبلاگ

۱) بررسی اثرات نیتروکسین بر بهبود عملکرد و اجزای عملکرد دو رقم سویا.
۲) تأثیر محلول پاشی روی آهن و منگنز بر میزان عملکرد، پروتئین ودرصد روغن دو رقم سویا.
۳) برآورد اثرات متقابل کاربرد باکتری‌های محرک رشد و محلول پاشی بر عملکرد و اجزای عملکرد دو رقم سویا.
۱-۳- تاریخچه سویا
لوبیا روغنی، سویا یا سوژا از گیاهان دانه روغنی و علوفه‌ای است که از قدیم الایام و حداقل ۲۸۰۰ سال قبل از میلاد در موطن اصلی سویا، مناطق شمال شرقی چین کشت می‌شده است (آلیاری، ۱۳۷۹). سویا در اوایل قرن هفدهم به اروپا و در اوایل قرن نوزدهم به آمریکای شمالی برده شد. اگرچه کشت سویا در شرق به عنوان یک محصول اصلی به شمار می‌آید ولی امروزه تولید سویا در آمریکای شمالی بیش از تولید آن در شرق است. کشورهای مهم تولید کننده سویا عبارتند از ایالات متحده، برزیل، چین و آرژانتین. چهار کشور اصلی تولید کننده سویا، بر روی هم ۹۰ تا ۹۵ درصد تولید جهانی را دارا هستند (لطیفی،۱۳۷۵). ارقام این گیاه اولین بار در سال ۱۳۱۰ و سپس در سال های ۱۳۱۶ و ۱۳۱۸ از آسیای شرقی و آلمان به ایران وارد شدند و در کلیه آزمایش ها عملکرد خوب و زیادی از خود نشان دادند و اکنون هر سال در کشور هزاران هکتار زیر کشت سویا قرار دارند (صدوری، ۱۳۸۲).
۱-۴- اهمیت سویا
دانه سویا، تقریبا حاوی ۲۱% روغن خوراکی بسیار مرغوب و ۵۰-۳۰ درصد پروتئین، بر اساس وزن خشک می‌باشد که درآسیای شرقی آن را به دلیل زیادی پروتئین گوشت مرغ نامیده‌اند ( کریمی، ۱۳۷۵). روغن سویا ۲۰ تا ۲۵ درصد کل تولید روغن و چربی جهان و ۳۰ تا ۳۵ درصد کل تولید روغن نباتی خوراکی را شامل می‌شود (امام و ثقه الاسلام، ۱۳۸۴). روغن سویا برای غذای انسان، انواع دارو، تولید مواد ضد عفونی کننده، مرکب چاپ و صابون کاربرد دارد.از سویا چندین محصول غذائی به منظور مصرف انسانی به دست می‌آید که از آن جمله می‌توان مواد تخمیری، نوشابه ها، انواع محصولات شیرینی حاوی لوبیای کامل، پروتئین گیاهی به عنوان گوشت، میوه و آجیل مصنوعی را نام برد. بعد از فراوری بقایای دانه، غذای مکمل با ارزش و غنی از پروتئین را فراهم می‌سازد (فتحی، ۱۳۷۸ و پور موسوی،۱۳۸۶).
۱-۵- تحولا‌ت سطح زیرکشت سویا در جهان
سطح زیرکشت سویای جهان در سال ۲۰۱۲ حدود ۷۹۴۱۰۴۹۵ هکتار بوده است. به طور کلی میزان سطح زیرکشت این محصول از سال ۱۹۹۱ به بعد افزایش داشته است. در سال گذشته میلا‌دی، آسیا ۵/۲۳ درصد، آمریکای شمالی ۳/۴۲ درصد، آمریکای جنوبی ۳۱ درصد، اروپا ۸/۱ درصد، آفریقا ۲/۱ درصد و اقیانوسیه کمتر از ۱/۰ درصد از سطح زیرکشت جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. از میان کشورهای عمده تولیدکننده سویا، ‌ آمریکا مقام اول را داراست و پس از آن برزیل، چین، آرژانتین و هند در رتبه‌های بعدی قرار می گیرند.
۱-۵-۱ کشورهای عمده تولید کننده
کل تولید جهانی سویا در سال ۲۰۱۲ حدود ۱۷۹۹۱۷۳۰۲ تن بوده است. با وجود افزایش سطح زیرکشت در سال ۲۰۱۲ نسبت به سال قبل آن، به دلیل کاهش نسبی متوسط عملکرد در سال یادشده، تولید جهانی به میزان ۱۷/۳ میلیون تن افزایش یافته است. براساس آمارها، تولید جهانی سویا در سال‌های پایانی دهه ۹۰ نسبت به ابتدای آن حدود ۸/۴۲ درصد افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود که تولید و تجارت سویا در سال آینده به ۱۸۰ میلیون تن برسد. از کل تولید جهانی سویا در سال ۲۰۱۱، حدود ۷/۴۸ درصد در آمریکای شمالی، ۴/۳۴ درصد در آمریکای جنوبی، ۶/۱۴ درصد در آسیا، ۷‌/۱ درصد در اروپا، ۶/۰ درصد در آفریقا و کمتر از ۱/۰ درصد در اقیانوسیه تولید شده است. در مقایسه عمده‌ترین کشورهای تولیدکننده سویا نیز در سال ۲۰۱۱ آمریکا با تولید بیش از ۴/۷۳ میلیون تن مقام اول را داشته است و پس از آن کشورهای برزیل، آرژانتین و چین در رده‌های بعدی قرار دارند.
۱-۵-۲- بررسی روند عملکرد سویا در جهان
در سال ۲۰۰۶ متوسط عملکرد جهانی سویا برابر ۲۲۶۰ کیلوگرم در هکتار بوده است که نسبت به سال قبل کمی کاهش نشان می‌دهد. با وجود این، در سال ۱۹۹۰ متوسط عملکرد جهانی ۱۸۹۸ کیلوگرم بوده که در پایان دهه ۹۰ این مقدار حدود ۵/۱۳ درصد رشد داشته است. عملکرد، شاخص کارآیی بخش کشاورزی در تولید سویا بوده و از این لحاظ میزان آن در کشور ها و مناطق مختلف متفاوت است. مقایسه مناطق و قاره‌های مختلف نشان می‌دهد که آمریکای شمالی دارای بیشترین میزان متوسط عملکرد است و پس از آن به ترتیب آمریکای جنوبی، اقیانوسیه، اروپا، آسیا و آفریقا قرار دارند.
۱-۵-۳- سطح زیر کشت سویا در ایران
در سال زراعی ۱۳۹۲ سطح زیرکشت سویا در ایران حدود ۷۴۴۶۱ هکتار بوده است. از نظر پراکنش جغرافیایی این محصول، بیش از ۹۰ درصد از اراضی زیرکشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان قرار دارد. بنابراین وضعیت تناوب اراضی و به طور کلی الگوی کشت سالا‌نه در این دو استان نقش عمده‌ای در تعیین میزان سطح زیرکشت سویا در سطح کشور دارد. برای مثال، افزایش ۴/۱۷ درصدی سطح زیرکشت در بین سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ به طور عمده ناشی از افزایش قابل توجه آن در استان گلستان در این سال‌ها بوده است. در سال زراعی ۱۳۸۵ استان‌های ‌مازندران ۶/۴۰ درصد، گلستان ۵۱ درصد، لرستان ۳/۳ درصد و سایر استان‌ها حدود ۱/۵ درصد از سطح زیرکشت این محصول را به خود اختصاص داده‌اند.
۱-۵-۴- تحولا‌ت تولید سویا در ایران
در سال زراعی ۱۳۸۵ میزان تولید سویا در ایران حدود ۱۴۱ هزار تن بوده است. میزان تولید سالا‌نه در سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ نشان می‌دهد که روند افزایش تولید متناسب با گسترش سطح زیرکشت بوده است. در بین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۴ تولید سویا دچار کاهش شده و سپس روندی افزایشی یافته است. به طوری که پیش از این ذکر کردیم یکی از دلا‌یل این امر، پراکنش جغرافیایی خاص کشت سویا در کشور است. تمرکز کشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان باعث می‌شود تا منحنی تولید کشور وابستگی زیادی به میزان تولید در استان‌های یادشده داشته باشد. در فاصله سال‌های یادشده (۱۳۷۴-۱۳۷۲) به رغم افزایش نسبی تولید در سایر استان‌های کشور، کاهش تولید در استان گلستان و تا حدودی در مازندران باعث افت تولید کلی کشور شده است. در سال زراعی ۱۳۸۵ از کل تولید سویای کشور در استان گلستان و مازندران ۹۷ درصد و سایر استان‌ها ۳ درصد تولید شده است در سال زراعی ۱۳۸۵ میزان تولید سویا در ایران حدود ۱۴۱ هزار تن بوده است. میزان تولید سالا‌نه در سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ نشان می‌دهد که روند افزایش تولید متناسب با گسترش سطح زیرکشت بوده است. در بین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۴ تولید سویا دچار کاهش شده و سپس روندی افزایشی یافته است. به طوری که پیش از این ذکر کردیم یکی از دلا‌یل این امر، پراکنش جغرافیایی خاص کشت سویا در کشور است. تمرکز کشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان باعث می‌شود تا منحنی تولید کشور وابستگی زیادی به میزان تولید در استان‌های یادشده داشته باشد. در فاصله سال‌های یادشده (۱۳۷۴-۱۳۷۲) به رغم افزایش نسبی تولید در سایر استان‌های کشور، کاهش تولید در استان گلستان و تا حدودی در مازندران باعث افت تولید کلی کشور شده است. در سال زراعی ۱۳۸۵ از کل تولید سویای کشور در استان گلستان و مازندران ۹۷ درصد و سایر استان‌ها ۳ درصد تولید شده است.
۱-۵-۵-مقایسه عملکرد تولید سویا در ایران با کشورهای عمده تولید کننده
متوسط عملکرد سویا در ایران براساس آخرین آمار (۱۳۹۲) حدود ۱۸۹۴ کیلوگرم در هکتار بوده که نسبت به سال قبل (۱۳۸۴) افزایش یافته است. به طور کلی در بین سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ حدود ۹۶ درصد افزایش در عملکرد تولید سویا مشاهده می‌شود. میان استان‌های کشور در سال زراعی ۱۳۸۵ عملکرد مهم‌ترین استان‌های تولیدکننده (مازندران، گلستان و لرستان) نسبت به سایر استان‌ها کمتر بوده است. استان‌های مازندران و گلستان در فاصله سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ بیشترین میزان عملکرد را داشته‌اند در حالی که سایر استان‌ها بعد از سال ۱۳۷۸ روند افزایشی محسوسی را نشان داده‌اند. به لحاظ متوسط عملکرد کشور نیز پس از سال ۱۳۷۹، افزایش ۵/۱۱ درصدی نسبت به سال ما قبل آن دیده می‌شود وابستگی شدید کشور ما به منابع خارجی در تأمین روغن‌نباتی موردنیاز که به حدود ۹۰ درصد می‌رسد، باعث شده که سیاست افزایش سطح زیرکشت و افزایش تولید دانه‌های روغنی با محوریت دانه کلزا به عنوان یکی از سیاست‌های اساسی و راهبردی موردنظر دولت گیرد و با تنظیم و تدوین طرح جامع افزایش تولید منابع روغنی در کشور، نسبت به اجرای طرح‌های ویژه در این زمینه اقدام شود. از این جهت با توجه به اینکه تا رسیدن به مرز خودکفایی زمانی چندین ساله را نیاز داریم، مجبور به تأمین کسری حدود ۹۰ درصدی روغن از دیگر کشورها هستیم که در این رابطه با توجه به الزام‌های قانونی، تمهیداتی اندیشیده شده که به جای واردات مستقیم کنجاله و روغن، نسبت به واردات دانه روغنی اقدام شود؛ در این رابطه سرمایه‌گذاری‌های بسیار مناسبی هم در زمینه صنایع روغن‌کشی با ظرفیت مطلوب در کشور ایجاد شده است. با توجه به اینکه کشور برزیل و آمریکای جنوبی به عنوان یکی از منابع مهم تأمین دانه‌های روغنی و حتی روغن و کنجاله مورد توجه و طرف معامله ایران هستند، از این رو، می‌تواند به عنوان یکی از منابع قابل اتکا مورد توجه و بررسی قرار گیرد که در همین رابطه محصول سویا، مورد مطالعه قرار گرفته است.(دفتر معاونت برنامه ریزی و نطارت راهبردی ریاست جمهوری).
۱-۶- گیاهشناسی سویا
سویا گیاهی است دیپلوئید (۴۰=۲)، یکساله و از تیره باقلا (Fabaceae) که به صورت بوته‌ای استوار و نسبتا پرشاخ و برگ رشد می‌کند. این گیاه روز کوتاه است و بیش از هر محصول زراعی دیگر نسبت به طول روز حساسیت نشان می‌دهد. مقدار رشد رویشی و طول دوره رشد به رقم، طول روز، دمای محیط و تاریخ کاشت بستگی دارد ولی بسیاری از ارقام مورد کاشت در ایران سیکل زندگی خود را طی ۹۰ تا ۱۴۵ روز به اتمام می‌رسانند (خواجه پور، ۱۳۸۵). گل های سویا در زاویه اتصال برگ‌ها به ساقه تشکیل شده و هر گل مسبب تشکیل صفر تا ۳ بذر و به ندرت ۴ تا ۵ بذر می‌شود (کوچکی و همکاران، ۱۳۶۷). طول دوره گلدهی ۳ تا ۴ هفته ادامه یافته و معمولاً ۲۵ تا ۵۰ درصد گل‌های تشکیل شده تولید نیام می‌کنند (مجتهدی و لشگری، ۱۳۶۰). رنگ گل‌ها سفید، بنفش یا ارغوانی است. گل‌ها خوشه‌ای بوده و معمولاً در هر خوشه ۸ الی ۱۶ گل ظاهر می‌شوند. ارقامی که برای تولید روغن کشت می‌شوند دارای بذر‌هایی به رنگ زرد و آن‌هایی که برای مصارف مستقیم (آجیلی) کشت می‌شوند بذرهایی به رنگ زرد کاهی یا سبز زیتونی دارند و نوع علوفه ای آن دارای بذرهای قهوه ای یا سیاه هستند (مجتهدی و لشگری، ۱۳۶۰). برگ‌های اولیه سویا با کرک های کوچک پوشیده شده اند (لطیفی، ۱۳۷۲). ارقام علوفه‌ای ساقه های ظریف دارند و شاخ و برگ آن‌ها در مقایسه با ارقام روغنی بیشتر است (کریمی، ۱۳۶۸). حداکثر محصول سویا تا حدود زیادی بستگی به وجود سیستم ریشه‌ای گسترده همراه با گره‌های تثبیت کننده نیتروژن دارد. معمولاً توسعه ریشه در مرحله نیام دهی به حداکثر خود می‌رسد . روی ریشه های گیاه گره های تثبیت کننده نیتروژن حاوی باکتری‌های ریروبیوم ژاپونیکوم وجود دارد که کربوهیدارت ها و سایر مواد غذایی را از آوند آبکش ریشه گیاه میزبان گرفته و انرژی دریافتی را صرف تبدیل نیتروژن هوا به یون آمونیوم و در نهایت اسیدهای آمینه می نماید. اسید های آمینه تولیدی به مصرف رشد و تکثیر باکتری‌ها می رسد. گسترش حجم ریشه در صورت وجود آب و عناصر غذایی کافی در خاک و تهیه بستر مناسب امکان پذیر است (لطیفی، ۱۳۷۲). گیاه سویا دارای یک ریشه اصلی است که ریشه های افقی حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر موازی سطح خاک رشد می‌نمایند و سپس تا عمق ۱۵۰ سانتی متر در خاک نفوذ می‌کنند. رشد ریشه تا زمان تشکیل دانه ادامه می‌یابد و قبل از ورود دانه به مرحله بلوغ فیزیولوژیک متوقف می‌گردد. (لطیفی، ۱۳۷۲).
۱-۷- اکولوژی سویا
سویا یک محصول فصل گرم است و در یک فصل رشد دستکم به ۲۴۰۰ واحد گرمایی نیاز دارد. سویا زراعی به محدود گسترده‌ای از عرض‌های جغرافیایی (۵۲ درجه شمالی تا ۵۰ درجه جنوبی) و طیفی از طول دوره رشد ( ۹۰ تا ۱۸۰ روز) سازگار شده است (خواجه پور، ۱۳۸۵). سویا نسبت به درجه حرارت حساس است و معولا در محیط هایی با درجه حرارت بین ۱۰ و ۴۰ درحه سانتی گراد در طول فصل رشد، کشت می‌شود. سویا گیاهی روز کوتاه است که نسبت به طول مدت نور و مقدار نور جز حساس ترین گیاهان زراعی محسوب می‌شود. و ارقام مختلف سویا عکس العمل متفاوتی از خود نسبت به طول روز دارند بنابراین از اوایل بهار تا اواسط تابستان کشت می‌شود (خواجه، ۱۳۷۵). با توجه به گسترش زیاد ریشه سویا عمق خاک زراعی اهمیت زیادی دارد و خاک‌های عمیق را ترجیح می‎‌دهد. بافت‌های سبک و شنی مناسب سویا نیست و خاک‌های رسی سیلتی که دارای هوموس و شن باشند بهترین زمین برای کشت سویا است با اسیدیته بین ۶ تا ۵/۶ اگر گیاه خوب در خاک مستقر شده باشد می‌تواند مدت کوتاهی در مقابل خشکی مقاومت نماید و با یخبندان جزیی آسیب نمی‌بیند.
۱-۸- مراحل رشد و نمو سویا
فهر و همکاران (۱۹۷۲) و فهر و کاونیس (۱۹۷۷) مراحل رشد و نمو سویا را به دو صورت تقسیم بندی نمودند. در حال حاضر تقسیم بندی سال ۱۹۷۷ بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد. در این طبقه بندی ها مراحل رشد و نمو سویا به دو دوره رویشی و زایشی تقسیم و هر یک از این دوره ها نیز تقسیم بندی خاص خود را دارند. تعیین مراحل رشد رویشی و زایشی نیازمند تشخیص گره‌ها می‌باشد. گره قسمتی از ساقه است که برگ‌ها روی آن رشد می کنند و پس از ریزش برگ‌ها، گره‌ها به صورت یک زائده کوچک مشخص می‌شوند (فهر و کاونیس، ۱۹۷۷). رشد رویشی از ابتدای جوانه زدن تا ظهور گل‌ها روی ساقه ادامه دارد. رشد زایشی از ابتدای ظهور گل‌ها شروع و تا رسیدن دانه‌ها ادامه خواهد داشت. اجزای عمده عملکرد در سویا شامل تعداد نیام، تعداد دانه در نیام و وزن هزاردانه می‌باشد لذا میزان عملکرد سویا بستگی به تعداد و اندازه دانه دارد. تعداد دانه در هر گیاه نیز به تعداد نیام در بوته و تعداد دانه در هر نیام بستگی دارد (یزدی صمدی و عبد میشانی، ۱۳۷۳).
۱-۸-۱- مراحل رشد رویشی (V)
این مراحل به وسیله شماره گره‌های ساقه اصلی از هم مشخص می‌شوند.
V1: برگ های تک برگچه‌ای کاملا رشد کرده‌اند .
:V2 اولین برگ سه برگچه ای کاملا رشد کرده است.
V3: با احتساب گره برگ تک برگچه ای, سه گره با برگ های کاملا رشد کرده در ساقه اصلی وجود دارد.
Vn: با احتساب گره حامل برگ های تک برگچه ای، n گره با برگ های کاملا رشد کرده روی ساقه اصلی وجود دارد.
۱-۸-۲- مراحل رشد زایشی (R)
: R1در این مرحله گلدهی شروع شده و رشد رویشی در ارقام رشد محدود تمام می‌شود. رشد طولی ریشه‌ها به طور سریع افزایش داشته و ریشه‌های ثانویه و مویین تا ۲۳ سانتی متری خاک در طول این دوره گسترش می‌یابد. اما بعد از آن ریشه‌ها در این ناحیه شروع به انحطاط می‌کنند
: R2این مرحله تجمع سریع مواد به وسیله گیاه صورت می گیرد و میزان تثبیت ازت به وسیله گرهک های ریشه افزایش می‌یابد. گلدهی در این مرحله خاتمه می‌یابد (در ارقام رشد محدود
R3: شروع غلاف دهی، غلاف ها ۵/۰ سانتیمتر طویل شده اند با یک برگ کاملأ باز شده.
R4: وجود غلاف حدود ۲ سانتی متر بر روی یکی از ۴ گره بالایی روی ساقه اصلی با برگ کاملأ باز شده.
R5: رشد سریع بذر و توزیع مجدد وزن خشک و عناصر داخل گیاه به بذر های در حال رشد. دانه ها در یکی از ۴ گره بالایی که یک برگ کاملأ باز شده دارند شروع به رشد می کنند در این زمان وقتی غلاف ها فشار داده می شوند می توان دانه ها را لمس کرد. در اواخر این مرحله تثبیت ازت به سرعت کاهش می‌یابد.